Có hai chàng cá trẻ đang bơi tung tăng thì gặp một cụ cá lớn tuổi bơi ngược chiều. Cụ gật đầu chào và hỏi: “Chào mấy chú, nước hôm nay thế nào?” (“Morning, boys. How’s the water?”). Hai chàng cá tiếp tục bơi một đoạn, rồi một cậu nhìn sang cậu kia và thắc mắc: “Nước là cái quái gì vậy?” (“What the hell is water?”).

Câu chuyện nhỏ này mở đầu cho bài diễn văn nổi tiếng mà David Foster Wallace đã đọc tại lễ tốt nghiệp trường Kenyon College năm 2005.

Dường như chúng ta thường lãng quên những thực tại hiển nhiên, cốt yếu nhất của cuộc sống. Những điều “ẩn giấu ngay trước mắt” (hidden in plain sight) thường khó nhận ra nhất. Hay là chúng quá khó để nhận ra?

Mục đích thật sự của giáo dục

Chúng ta thường nghĩ giáo dục là để nạp kiến thức, hay dạy “cách tư duy”. Nhưng Wallace cho rằng, hơn hết, giáo dục phải giúp ta biết nhận ra cái gì là quý giá trong cuộc sống. Giáo dục là học cách chọn cái để suy nghĩ, để đặt tâm vào.

“Learning how to think really means learning how to exercise some control over how and what you think.”

Tâm trí là một người đầy tớ tuyệt vời nhưng là một ông chủ tồi tệ (“the mind being an excellent servant but a terrible master”). Nếu không học cách kiểm soát sự chú ý, ta sẽ dễ dàng rơi vào “cấu hình mặc định” (default setting) của con người: sự tự coi mình là trung tâm. Ta sẽ sống một cuộc đời vô thức, nô lệ cho những suy nghĩ tự động của mình.

Thoát khỏi “Cấu hình mặc định”

Hãy tưởng tượng bạn đang xếp hàng trong siêu thị đông đúc sau một ngày làm việc mệt mỏi. Kẹt xe, hàng người dài dằng dặc, mọi thứ chậm chạp. Nếu bạn để “cấu hình mặc định” vận hành, bạn sẽ thấy bực bội, khổ sở. Bạn sẽ nghĩ rằng: “Sao những người này lại đi đứng ngu ngốc thế? Sao cuộc đời mình lại khổ thế này?”.

Nhưng nếu bạn biết chọn góc nhìn, bạn sẽ thấy có những lựa chọn khác.

“The only thing that’s capital-T True is that you get to decide how you’re gonna try to see it.”

Sự tự do thực sự của giáo dục là khả năng điều chỉnh bản thân (well-adjusted). Bạn có quyền quyết định cái gì có ý nghĩa và cái gì không.

Chúng ta đều tôn thờ một điều gì đó

Wallace nói: “Lựa chọn duy nhất chúng ta có là chọn cái gì để tôn thờ.”

Nếu bạn tôn thờ tiền bạc, bạn sẽ không bao giờ thấy đủ. Nếu bạn tôn thờ sắc đẹp, bạn sẽ luôn thấy mình xấu xí khi già đi. Nếu bạn tôn thờ quyền lực, bạn sẽ luôn cảm thấy yếu đuối và cần nhiều quyền lực hơn nữa để át đi nỗi sợ hãi. Nếu bạn tôn thờ trí tuệ, bạn sẽ luôn sợ mình ngu dốt hay bị vạch trần.

Đó là những kiểu tôn thờ vô thức mà ta trượt vào mỗi ngày. Chúng ăn mòn ta.

Sự tự do thực sự đòi hỏi sự chú ý, nhận thức và kỷ luật. Đó là khả năng quan tâm thực sự đến người khác và hy sinh cho họ trong vô vàn những việc nhỏ nhặt mỗi ngày.

Sự thật viết hoa (Capital-T Truth)

Sự thật không phải là những lý thuyết cao siêu về cái chết. Sự thật là về cuộc sống trước khi chết.

Giá trị thật sự của giáo dục chả liên quan tí gì tới mớ kiến thức. Nó liên quan đến sự tỉnh thức đơn giản. Tỉnh thức về những gì là thật và thiết yếu, đang hiện hữu ngay xung quanh ta, mọi lúc, nhưng ta lại thường xuyên quên mất.

Chúng ta phải tự nhắc nhở mình mỗi ngày: “Đây là nước.”